Ο αγώνας της Συνείδησης ενάντια στη Συνήθεια είναι το σύγχρονο μεγάλο δίλημμα | Αυτό το σημείωμα δεν είναι απολογία. Είναι ένας απολογισμός και ένας λόγος σε όσους κρίνουν πως ο αριθμός των άρθρων που έχουν αφιερωθεί στο ζήτημα της απεργίας πείνας των 300 είναι υπερβολικός σε σχέση με τα όσα αντίστοιχα συμβαίνουν στον ελλαδικό χώρο. Μία κατηγορία που έχει απευθυνθεί και σε εμένα προσωπικά, αν όχι για να διατυπώσει και να επιβάλλει αντίστοιχες«ποινές», τότε για να μπορέσει ν’ ανακαλύψει μία λογική εξήγηση.
Λένε αυτοί οι άνθρωποι, και σε μένα προσωπικά: οι αγρότες μένουν μ’ ένα προϊόν στα χέρια τους το οποίο δε βρίσκει τιμές στις αγορές. Βλέπουν τους καρπούς της γης τους να σαπίζουν κι αυτοί πέφτουν σε απελπισία. Τα χρέη τους ζώνουν και είναι μόνοι. Κανείς δεν έμεινε γι’ αυτούς… Γιατί δε μιλάς γι’ αυτούς λοιπόν;
Οι νέοι της χώρας αυτής σπουδάζουν με τα χρόνια. Με κόπο οι γονείς τους περίμεναν πως όλη αυτή η συσσώρευση γνώσης θα αποδώσει. Και πως θα επιστρέψουν στην κοινωνία έναν άνθρωπο που θα μπορεί να προσφέρει πολλαπλάσια πίσω. Στην οικογένειά του και σε όλους. Όμως δε βρίσκει δουλειά. Ζει μέσα στην εκμετάλλευση. Τα πράγματα δε συμβαίνουν όπως μας είπαν πως θα συμβούν. Τώρα ετοιμάζει βαλίτσες και φεύγει μετανάστης. Και δεν αντιστέκεται κανείς. Πώς αντέχεις να μη μιλάς γι’ αυτό;
Άνθρωποι που έχουνε μοχθήσει, δούλεψαν τίμια ή όσο τίμια τους επέτρεπαν οι συνθήκες του χθες και του σήμερα, πέρασαν τα χρόνια και μεγάλωσαν, κάπως προσπάθησαν να κτίσουν τις ζωές τους. Για να έχουν ένα πρόσωπο αξιοπρέπειας προς όλους γύρω τους. Ζούσαν με το νόμο και ήταν καλοί πολίτες. Τώρα, όλ’ αυτά καταρρέουν. Και είναι μόνοι όλοι αυτοί. Πολλοί έχουν μείνει άνεργοι και είναι απελπισμένοι. Κανείς δε νοιάστηκε γι’ αυτούς. Γιατί δε μιλάς; Γιατί δεν ενοχλείς;
Κι υπάρχουν τόσα πολλά άλλα παραδείγματα.
Θυμάμαι πριν μερικά χρόνια… Οι έμποροι των Χανίων περνούσανε μια κρίση. Ο τζίρος είχε μειωθεί, όπως και το εισόδημά τους. Τότε, βρήκε την ευκαιρία ένας πρώην νομάρχης Χανίων – εκμεταλλεύθηκε τη δυσμενή συγκυρία μίας πολύχρονης λιτότητας που εξαφανιζόταν σα φάντασμα πάντα πριν τις εκλογές και επέστρεφε δυναμικά σα βράχος δεμένος σφιχτά γύρω από μια νέα κυβέρνηση – και με το προσωπείο του σύγχρονου νέου πολιτικού και αυτού που έχει ξεπεράσει «αγκυλώσεις του παρελθόντος», ζήτησε τη σύσφιξη των σχέσεων του προσωπικού των βάσεων με την τοπική κοινωνία και αγορά. Οι δύο λέξεις που δημιούργησαν ένα οργουελιανό τύπου σύνδεσμο για να περιγράψουν αυτή τη συμφωνία εξάρτησης ήταν: «αντισταθμιστικά οφέλη».
Οι αντιδράσεις μικρές, πολύ μικρές. Οι έμποροι, στα πλαίσια μίας λογικής που κυριαρχούσε, προσαρμόστηκαν ανάλογα, αρκετά μαγαζιά άνοιξαν ορθάνοικτα τις πύλες τους. Όσοι συνέχισαν ν’ αντιδρούν, το έκαναν για «την τιμή των όπλων». Η αριστερά παρουσίασε ένα υποτυπώδες αντιδραστικό λόγο για να «τηρηθούν τα προσχήματα». Κάποιοι ακόμα λιγότεροι επέμειναν για λόγους συνείδησης. Κατέληξαν «γραφικοί» ή «ιδιότροποι»: οι ηθικοί.
Ήταν μία επιθυμητή κατάσταση. Εκ μέρους πολιτικών αρχών που επιθυμούσαν την «ασφάλεια» των συμμάχων τους και την ελαχιστοποίηση των αντιδράσεων. Εκ μέρους μίας κοινωνίας που ήδη είχε εν πολλοίς «παραδώσει όπλα» στο κυρίαρχο σλόγκαν του «τέλους των ιδεών».
Όλα επιτρέπονταν. Αρκούσε να «ρέει το χρήμα». Η αξιοπρέπεια; Η ελευθερία; Το δίκαιο και το άδικο; Ακόμα και η υγεία των κατοίκων… Όλα ήταν σχετικά. Το μόνο δίκαιο ήταν αυτό του «ψωμιού». Το «όλα επιτρεπόνται» σήμαινε και εδώ πως το μόνο που επιτρέπεται είναι το «ψωμί». Όλα τα υπόλοιπα είναι ανούσια…
Μια επίσημη δωροδοκία της κοινωνίας, στα πλαίσια μίας λογικής διαφθοράς. Πρώτα συνηθίσαμε. Μετά, η σιωπή μας εξαγοράστηκε. Πολύ φθηνά μάλιστα. Με πολύ μικρά «οφέλη». Αυτό συνέβη στα Χανιά.
Αυτή η ιστορία είναι χαρακτηριστική μίας πραγματικότητας στην Ελλάδα που διαρκεί πολλά χρόνια. Η διαφθορά ήταν, είναι φυσική. Μάλιστα, και αξιέπαινη. Η κοινωνική αδικία; Ατυχία ή ανικανότητα, «στενοκεφαλιά»! Άλλωστε, «πάντα υπάρχουν τρόποι». Αρκεί να είσαι «έξυπνος»… Έτσι λέγανε πολλοί. Τους είχα ακούσει! Τόσο είχανε συνηθίσει…
Ο Ραμπέρ, χαρακτήρας του Καμύ στο βιβλίο του «Η Πανούκλα» σ’ ένα ξέσπασμά του αναφέρει για όσους σταμάτησαν να ονειρεύονται και να ελπίζουν, ν’ αγαπούν, γι’ αυτούς που υποκύψανε στη συνήθεια της πραγματικότητας μιας Πανούκλας. Είπε: «Όχι, δε μπορείτε να καταλάβετε. Μιλάτε τη γλώσσα της λογικής, είστε μέσα στην αφαίρεση». Δε μπορείτε να καταλάβετε λοιπόν;
Αυτή η μία φράση έχει εξαιρετική σημασία. Ο άνθρωπος συνηθίζει. Ακόμα και σε μία κατάσταση που ηθικά και ψυχικά αρχικά δεν τον καλύπτει, συνηθίζει. Επιβιώνει. Μα η συνήθεια αυτή φθείρει: είναι διαφθορά.Είναι η Αφαίρεση. Ένα κενό που μεγαλώνει. Γιατί το ψυχικό και ηθικό κενό μένει δίχως κάτι να το γεμίζει.
Εδραιώθηκε ένας κόσμος αφαίρεσης λοιπόν. Υλιστικός. Είμαστε ακόμα μέσα σε αυτόν. Σε καιρούς ανάπτυξης και σε καιρούς λιτότητας. Τώρα, μέσα στην κρίση.
Η «Πανούκλα». Η λογική της κυριάρχησε πρώτα και μετά έκανε εμφανή τα αποτελέσματά της. Κι ατυχήσαμε λοιπόν. Όχι επειδή είμαστε ανίκανοι. Όχι επειδή ο άνθρωπος είναι κακός ή εκ φύσεως διεφθαρμένος. Ο άνθρωπος συνηθίζει. Και υπό συνθήκες «πανούκλας» – φυσικής οδυνηρής καταστροφής – συμβαίνει επίσης και τρελαίνεται, εγκληματεί, σκοτώνει ή αυτοκτονεί. Η απελπισία είναι ένα φαινόμενο της εποχής.
Ο Ραμπέρ, ζει και σήμερα, εδώ στην Ελλάδα. Είναι ένας Άνθρωπος που δεν υπόκυψε στην κατάσταση που βιώνουμε χρόνια τώρα, και αισθανόταν όλο και περισσότερο μόνος: ήταν Ξένος. Υπάρχουν, ξέρετε, τέτοιοι άνθρωποι. Είναι η Συνείδηση της Κοινωνίας.
Ο Ξένος, είναι κατά κάποιον τρόπο, ο άνθρωπος αυτός που δεν υποκύπτει. Αυτός που δε μπορεί να συνηθίσει. Είναι ανίκανος προς αυτό. Κι αφού δε μπορεί να συνηθίσει, δε μπορεί να επιβιώσει μέσα σε μία Πανούκλα. Δε την αντέχει. Κι αντιστέκεται.
Ακόμα και σήμερα, όλοι κρύβουμε μέσα μας από έναν «Ραμπέρ». Έναν Ξένο. Ο «Ραμπέρ» είναι η συνείδησή μας. Κάτι πολύ βαθύ για να ξεριζωθεί ολοκληρωτικά. Το αίσθημα του δικαίου. Ο Ραμπέρ – αυτός ο ξένος – είναι η βαθιά ριζωμένη συνείδησή μας. Αυτή είναι η ελπίδα. Κι ας μην (το) καταλαβαίνουμε.
Στη χούντα, πολλοί ήτανε αυτοί που ήταν σχετικά οικονομικά άνετοι. Άνθρωποι κυνηγιόντουσαν για τις ιδέες τους, αλλά ο άνθρωπος εκείνης της εποχής δε σκοτιζότανε. Δεν ήθελε μάλιστα ν’ ανακατεύετε και πολύ στα πολιτικά. Γιατί να μπλέξει άλλωστε; Αφού αυτός ήτανε καλά… Στα τραγούδια τον είχανε πει «κυρ Παντελή». Ο άνθρωπος της συνήθειας εκείνης της εποχής. Μα τότε αυτά τα τραγούδια τα λέγανε σ’ «υπόγειες στοές». Μετά, που βγήκανε στο φως, συνήθισαν και αυτοί. Και έφτιαξαν έναν νέο κόσμο για τον φοβισμένο άνθρωπο που δεν ανακατεύεται, τον «κυρ Παντελή», που τώρα απελπίζεται.
Αναρωτιέμαι και μου προκαλεί προβληματισμό μια υπόθεση που κάνω στο μυαλό μου. Αν το ΔΝΤ είχε τον ολοκληρωτικό έλεγχο αυτής της χώρας, αν δε λειτουργούσαν οι δημοκρατικοί θεσμοί σα σε μία νέα κατοχή, και οι πολίτες αυτής της χώρας στερούνταν τα συνταγματικά τους δικαιώματα, αν όμως οι πολλοί επιβιώνανε καλά – επειδή το χρέος θα το αναλάμβανε κάποιος διεθνής φορέας όπως το ΔΝΤ με βαρύ τον πέλεκυ της εξάρτησης – και κάποιοι λίγοι αντιστεκόντουσαν και κυνηγιόντουσαν λόγω ιδεών, ή λόγω χρώματος δέρματος ή προτιμήσεων, πόσοι θ’ αντιδρούσανε;
Πόσοι θα ρισκάρανε την ασφάλειά τους για να προασπίσουν τα δημοκρατικά τους δικαιώματα και των άλλων;
Για να μπορούν να περπατούν με αξιοπρέπεια και όχι δουλοπρεπώς, δίχως το φόβο των επικίνδυνων ιδεών, των επικίνδυνων ανθρώπων, των επικίνδυνων πράξεων;
Για να είναι ίσοι οι άνθρωποι μεταξύ τους και να έχουν τα ίδια δικαιώματα; Για να μην είναι υπηρέτες άλλων ανθρώπων, πολίτες δεύτερης κατηγορίας;
Κι αν άνθρωποι έμπαιναν στις φυλακές για τις ιδέες τους, πόσοι θα έστεκαν αλληλέγγυοι προς αυτούς ;
Πόσοι θα καταλαβαίνανε; Όταν θα έφταιγαν αυτοί μονάχα και οι ιδέες τους;
Συμπεραίνω ότι, η διαφθορά δεν προέρχεται αναγκαία από μία παράνομη πράξη. Μπορεί να είσαι καθόλα νόμιμος κι όμως διεφθαρμένος.
Το ερώτημα όμως που θέτω είναι συγκεκριμένο: πόσοι «Ραμπέρ» θα υπήρχαν; Πόσοι θα συνηθίζανε εύκολα και θα «κρύβανε» τη συνείδησή τους; Αυτή η συνείδηση που για όλους τους ανθρώπους ζητά τη δικαιοσύνη; Αυτή την ενοχλητική; Που μας κάνει πολλές φορές να λέμε: «Φτάνει πια!» Ενοχλώ λοιπόν, γιατί έχω συνείδηση.
«Αν κοιτούσαν τη δουλειά τους, δε θα είχαν αυτά τα μάταια βάσανα», θα έλεγαν μεταξύ τους και θα κουνούσαν με συγκατάβαση το κεφάλι τους οι ήσυχοι άνθρωποι: οι αιώνιοι σύζυγοι. Και μετά θα έλεγαν, «δεν αλλάζει ο κόσμος, ας ζούμε τουλάχιστον εμείς καλά». Και θα βυθιζόντουσαν μέσα στη συνήθεια. Οι πιο έντιμοι απ’ αυτούς. Στην ήσυχη μα εν δυνάμει βίαιη διαφθορά της συνείδησής τους. Δίχως να παραβαίνουν νόμους ή να διασαλεύουν την τάξη.
Σήμερα, εκεί έρχονται οι 300 απεργοί πείνας. 300 άνθρωποι αγωνίζονται ενάντια σε μια καταστροφή που παρουσιάζεται ως φυσική και αναπόφευκτη, επειδή τόσο πια έχουμε συνηθίσει. Ενάντια στη διαφθορά. Άνθρωποι, χωρίς χαρτιά. Χωρίς δικαιώματα. Κυνηγιούνται γι’ αυτό. Για την απουσία δικαιωμάτων τους. Μπορούν να συλληφθούν ανά πάσα στιγμή. Όπως, ανά πάσα στιγμή θα μπορούσαν να συλληφθούν όσοι αντιστεκόντουσαν στη δικτατορία. Για τις ιδέες τους. Ενοχλούν κι αυτοί, γιατί έχουν συνείδηση.
Κάνουν – όπως και τότε – ένα «Άλμα στο Κενό». Γιατί το αίτημά τους δε μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο με την αλλαγή μίας πολιτικής που δεσπόζει. Τη στιγμή που μέσα στις Ευρωπαϊκές Συνθήκες που έχει υπογράψει και η χώρα μας, αποτελούν τον «εσωτερικό εχθρό» και τους «εν δυνάμει τρομοκράτες». Όταν η Ελλάδα συμμετέχει ήδη σε ασκήσεις αντιμετώπισης του «εσωτερικού εχθρού»με το ΝΑΤΟ και τη σύμφωνη γνώμη της Ε.Ε.. Αυτούς που με έναν οργουελιανό όρο, θα μπορούσαν να τους λένε «εχθρούς της ευημερίας και της εσωτερικής γαλήνης». Των «επικίνδυνων».
Ζητούν ΑΛΛΑΓΗ. Δεν παζαρεύουν. Είναι οι «ξένοι» αυτού του τόπου. Αυτοί, που δε μπόρεσαν να συνηθίσουν. Μα επιπλέον, αυτοί που δεν είχαν άλλη δυνατότητα.
Δεν είναι ήρωες. Είναι απλοί άνθρωποι. Δεν τους δόθηκε η δυνατότητα της «συνήθειας». Εφόσον τους είχε δοθεί, μπορεί να συνηθίζανε.
Δεν επέλεξαν το έγκλημα που θα ήταν κι αυτό μια πιθανή συνήθεια για μία ύπαρξη που είναι εξαρχής παράνομη αφού θεωρείται έγκλημα η ίδια η ύπαρξή τους.
Μα αν είναι παράνομη κι εγκληματική, επικίνδυνη η ύπαρξή τους, τότε παράνομη, επικίνδυνη κι εγκληματική είναι η αδικία αυτού του κόσμου που τους οδήγησε στο να μεταναστεύσουνε.
Και – υπό αυτό το πρίσμα – κράτησαν τις συνειδήσεις τους καθαρές. Γιατί αυτό το αναγνωρίσανε. Έγινε συνείδησή τους. 300 απεργοί πείνας.
Κι ήθελα να πω κι αυτό: Το πρόβλημα του Μέγα Ιεροεξεταστή στην κάθοδο του Χριστού ήταν πως ερχόταν να κηρύξει ξανά το πιο βασικό: την Αγάπη. Η Αγάπη ήταν ενοχλητική: Ένοχη, ξένη στον κόσμο.
Μα ο Χριστός, δε θα σταυρωνόταν αν υπήρχαν σαν κι αυτόν πολλοί να κηρύσσουν την Αγάπη όπως την κήρυττε κι Αυτός. Αν δεν ήταν τόσο μόνος, κι ο κόσμος τόσο ξένος ως προς την Αγάπη. Αν δε μισούσαν τόσο πολλοί. Αν δεν είχε ριζώσει τόσο βαθιά ο φόβος μέσα τους. Αν δεν είχαν συνηθίσει. Αυτός ο Άνθρωπος.
Δικαιοσύνη για όλους. Άνθρωποι θυσιάζονται και πεθαίνουν γι’ αυτήν – για όλους μας, όσο είναι λίγοι αυτοί που την κυρήττουν. Δικαιοσύνη – Ισότητα -Ελευθερία: Τα θεμέλια της Αγάπης.
Σήμερα οι μετανάστες παλεύουν. Δίνουν αγώνα ζωής ή θανάτου. Γι’ αυτούς, η δημοκρατία δεν είναι κάτι περιττό. Είναι πέρα για πέρα ουσιαστικό. Είναι όρος επιβίωσης. Όχι το ψωμί.
Η Δημοκρατία. Παλεύουν για τα δικαιώματά τους και όλων των μεταναστών. Παλεύουν και για τον Έλληνα, αυτόν που επειδή συνήθισε, εκχώρησε πολλά από τα δικαιώματά του σε άλλους. Δίχως να αξιολογήσει τη σημασία τους. Χωρίς καν να το καταλάβει. Από συνήθεια.
Πια βρίσκεται στη δεινή θέση που βρίσκεται. Συνήθισε τόσο πολύ που λησμόνησε. Λησμόνησε την ισότητα, λησμόνησε την ελευθερία, και τώρα – σε καιρούς κρίσης – ξέμεινε με μία δυσβάστακτη επιβίωση. Που δε συνηθίζεται. Το μόνο που του έμεινε, είναι να υπομένει όσο μπορεί μ’ αξιοπρέπεια. Κρατάει τους τύπους.
Παλεύουν λοιπόν για όλους. Και τολμούν να ζητούν να αλλάξουν οι συσχετισμοί για να χωρέσουνε κι αυτοί. Όχι για να συνηθίσουν και να λησμονήσουν.
Γιατί, μια αλλαγή της μεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα θα έχει πολλαπλές επιπτώσεις στην Ευρώπη. Είμαστε, αυτή τη στιγμή, η ανθρωποφυλακή της Ευρώπης. Με συμφωνίες και συμβάσεις που έχουν υπογράψει προηγούμενες κυβερνήσεις.
Το να δοθούν χαρτιά θα επιτρέψει την ελεύθερη κίνηση αυτών των ανθρώπων στην Ευρώπη. Δημιουργεί μία νέα πραγματικότητα για την Ευρώπη που είναι επικίνδυνη: Αμφισβητεί την τωρινή πολιτική και οικονομική της τάξη. Που γίνεται όλο και πιο βάρβαρη. Το ελληνικό γίνεται ευρωπαϊκό και γι’ αυτό παγκόσμιο.
Αυτή η αλλαγή – συνεπακόλουθα – ή θα αυξήσει τον αριθμό των μεταναστών που θα φθάνουν στην Ευρώπη ή θα οδηγήσει την Ευρώπη να αλλάξει γενικότερα την πολιτική της σε σχέση με ζητήματα της κατανομής του πλούτου. Αυτού του πλούτου τον οποίο το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει το 40%. Που έχει επιβάλλει δικτατορίες σε μακρινά μέρη και είναι κερδοφόρα για τις μεγάλες πολυεθνικές, τις ίδιες που έχουνε ξεζουμίσει και την ελληνική οικονομία. Που δημιουργεί «φτηνό εργατικό δυναμικό» εις βάρος των πολλών και εις όφελος των λίγων.
Θα θέσει σε αμφιβολία την παρούσα λειτουργία. Θα φανεί το πρόβλημα στην πηγή του. Και θα τεθεί το δίλημμα: Δημοκρατία ή Νέα Τείχη;
Για να μπορέσουν να εκδημοκρατιστούν χώρες από όπου έρχονται οι μετανάστες – να αφεθούν δηλαδή ελεύθερες να αναπτυχθούν με δικούς τους όρους και όχι με εγκάθετους δικτάτορες ή πλαστούς – σ’ εντεταλμένη υπηρεσία – «δημοκράτες» που η παρουσία τους είναι «οικονομική» ως προς τα συμφέροντα πολυεθνικών και μεγάλων χωρών – και να μειωθεί η εισροή μεταναστών.
Ακόμα να δούμε τι συμβαίνει τώρα στις χώρες του Μαγκρέμπ; Ο Μουμπάρακ – άλλωστε – σήμερα παραιτήθηκε. Και τα συνθήματα των εκατομμύριων διαδηλωτών φώναζαν: ελευθερία – δικαιοσύνη – ισότητα. Ο Μουμπάρακ που η Δύση είχε πολλαπλώς στηρίξει. Μέχρι την τελευταία στιγμή. Οι συσχετισμοί αλλάζουν.
Το μεταναστευτικό είναι κομβικό ζήτημα, όχι πια για το οικονομικό σύστημα, αλλά για την ίδια την υπεράσπιση των αξιών που είναι η Δύση. Αξίες που έχουν ως πηγή την αρχαία Ελλάδα, την ελευθερία και τη δημοκρατία. Θα πρέπει να επιλέξουμε: Δημοκρατία ή Βαρβαρότητα; Αυτό είναι το δίλημμα της εποχής μας: Η συνείδησή μας ή η κτηνωδία;
Σε αντίθετη περίπτωση, κυλούμε σε μία νέα βαρβαρότητα με άγνωστες συνέπειες προς τους λαούς, πιθανούς πολέμους και νέους φασισμούς. Γιατί ο φασισμός είναι η συνέχεια της διαφθοράς της δημοκρατίας, των δημοκρατικών πιστεύω των πολιτών. Είναι η συνήθεια που μετατρέπεται σε βαρβαρότητα. Το σβήσιμο με ένα μαύρο σφουγγάρι της ανθρώπινης συνείδησης.
Το δίλημμα λοιπόν σήμερα είναι δημοκρατία, δικαιοσύνη, ισότητα ή φασιστική βαρβαρότητα. Γιατί πια το δίκαιο των πολιτών δεν είναι οικονομικό. Ή θ’ αλλάξουν οι συσχετισμοί στην οικονομία ή θα καταργήσουμε κάθε έννοια δικαιοσύνης. Δεν είναι ζήτημα της όποιας αριστεράς ή της όποιας δεξιάς. Όπως οι 300 απεργοί το θέτουν: ή ελευθερία ή θάνατος.
Αλλιώς, ο φασισμός κι η βαρβαρότητά θα είναι η νέα οικονομική πραγματικότητα. Μια αυτοκαταστροφική πορεία Μίσους που το μόνο εμφανές τέλος της είναι ο Καννιβαλισμός: το ανώτερο στάδιο του Φασισμού.
Ναι! Η οικονομία του Μίσους είναι η μοναδική διέξοδος που έχει το παρόν να μας προσφέρει. Δεν πρέπει να γίνει αποδεκτό. Είναι αδιέξοδο.
Η αδελφική Αγάπη που δείχνουν οι 300 μετανάστες απεργοί πείνας, δίνει ελπίδα σε όλους μας. Την απόγνωσή τους δεν την έκαναν έγκλημα ούτε αυτοκτονία μπροστά στον κλοιό που έσφιγγε. Τον έκαναν Αγώνα. Και από μόνοι που ήταν έγιναν πολλοί. Και δυνάμωσαν. Τώρα, γνωρίζουν τι θέλουν. Και παλεύουν μέχρι το θάνατο. Παράδειγμα για όλους μας.
Πρέπει να νικήσει η συνείδηση – αυτός ο Ξένος – όχι η συνήθεια. Η Αγάπη, όχι το Μίσος. Η Ελευθερία, όχι ο Φασισμός. Η Δημοκρατία, όχι η Βαρβαρότητα. Αυτή είναι η απάντησή μου.
Αλληλεγγύη λοιπόν στους 300 μετανάστες εργάτες απεργούς πείνας. Είναι το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε.
