Η μάχη της Κρήτης ήταν η μάχη ενάντια στη βαρβαρότητα του Ναζισμού και σ’ αυτή οι Κρητικοί με ανθρώπινη αξιοπρέπεια υπερασπίστηκαν την Ελευθερία του. Αυτό έπραξαν και οι κάτοικοι του τόπου μας από 23-25/5/41 στη ξακουστή μάχη της Καντάνου. Με ακμαίο φρόνημα δοξάσανε τον τόπο μας αλλά οι βάρβαροι χωρίς ιδανικά και αξίες, εκδικηθήκανε τους ήρωες και με τελεσίγραφο του Χίτλερ στις 3 Ιουνίου 1941 πραγματοποίησαν το Ολοκαύτωμα της περιοχής Καντάνου.
Ο Σειραδάκης τους είπε «θα κάνουμε άμυνα αλλά το παιγνίδι είναι χαμένο». Το λόγο πήρε μετά ο γέρος Βαρδαλάκης (πρόεδρος της κοινότητας) και είπε: «Εμείς θα πολεμήσουμε και ότι θέλει ας γίνει». Με αυτόν συμφώνησαν όλοι. Από εκείνη τη στιγμή έφθανε το μήνυμα από σπίτι σε σπίτι, από γειτονιά σε γειτονιά και από χωριό σε χωριό να τρέξουν για να αντισταθούν στους γερμανούς με ό,τι μέσο είχε ο καθένας: Μαλιχέρ, γκρα, δίκαννο, περίστροφο, μαχαίρι, αγροτικά εργαλεία κτλ. Όλοι προχωρούσαν προς τα Φλώρια γιατί είχε φτάσει η πληροφορία ότι έρχονται οι γερμανοί.
Είχαν γίνει και συγκρούσεις στα Κουλουκουθιανά, της Αγριμοκεφάλα και στα Μεσαύλια. Την 23η Μαΐου 1941 το πρωί φάνηκαν οι πρώτοι γερμανοί μοτοσικλετιστές που μπήκαν από τον Άναβο στο Φαράγγι που έφτασαν μέχρι τον Πώρο της Καντάνου. Εκεί δέχτηκαν τους πρώτους πυροβολισμούς από τους αμυνόμενους και αναγκάστηκαν να οπισθοχωρήσουν και να επιστρέψουν στα Φλώρια. Εκεί πήραν, όπως εικάζεται, τις εντολές του Ανθυπολοχαγού Heller όλη η ομάδα των 20-22 ατόμων! Ίσως δεν πίστευσαν ότι μπορούσαν να τους επιτεθούν οι αστράτευτοι μαχητές. Σε λίγο όμως έφτασαν αρκετοί συντοπίτες μας από τα γύρω χωριά αποφασισμένοι να εμποδίσουν τους γερμανούς να περάσουν στη Κάντανο.
Οι ντόπιοι είχαν πάρει την απόφαση του χρέους να μη μείνει ο κατακτητής στον τόπο μας, άλλωστε ήταν πρόκληση και τα όπλα που είχαν. Διηγούνται, οι επιζήσαντες, απερίγραπτες σκηνές της μάχης των Φλωρίων. Κανένας γερμανός δεν παραδόθηκε αλλ’ όλοι πολεμούσαν μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής των και η τελευταία τους ενέργεια ήταν να αχρηστεύσουν τα όπλα των, όταν προλάβαιναν. Όλοι οι γερμανοί ήταν νεκροί εκτός ένα ή δύο, που ξέφυγαν και επέστρεψαν στον Κακόπετρο, όπου ήταν οι άλλοι γερμανοί. Αυτοί έγιναν οι μαντατοφόροι των γεγονότων στα Φλώρια.
Οι συντοπίτες μας μοιράστηκαν το γερμανικό οπλισμό και ο πολυβολητής τραυματίας του Αλβανικού μετώπου λοχίας Κωστάκης Γεώργιος πήρε το πολυβόλο και το κινητό θυρέον (κλείστρο), που είχε βρει πεταμένο ο Φραγγιουδάκης Νικόλαος. Οι δικοί μας πήραν τους νεκρούς μας και τους πήγαν για ενταφιασμό: Τον Καστάκη Κυριάκο στον Ι.Ν. Αγίου Κων/νου Σπίνας, τον Βεστάκη Στέφανο στον Ι.Ν. Αγίου Αθανασίου Τζεβρεμιανών και τον Ποντικάκη Στέφανο στον Ι.Ν. των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ Δρυών. Οι τραυματίες (Γρηγορομιχελάκης Γεώργιος και Αναστασάκης Γεώργιος Ευαγγ) επιδέθηκαν πρόχειρα από το λοχία Κουκουτσάκη Μιχαήλ, οδηγήθηκαν στους γιατρούς που υπέδειξε ο Χαρ. Σειραδάκης αλλά κατόπιν αυτοπεριποιούνταν από φόβο, μήπως το μάθουν οι γερμανοί και μαζί μ’ αυτούς τουφεκίσουν και άλλους.
Την 24η Μαΐου 1941, μεγάλη γερμανική δύναμη προχώρησε για να καταλάβει την Κάντανο και να φτάσει στη Παλαιόχωρα. Στο δύσβατο όμως Φαράγγι εκεί τους περίμεναν οι ντόπιοι κρυμμένοι στους βράχους και εμπόδιζαν τη διέλευσή του. Εκεί χρησιμοποιήθηκε και το γερμανικό πολυβόλο και ο μακαρίτης Κωστάκης Γεώργιος έδειξε ανδρεία, λεβεντιά και αυτοθυσία. Εκεί ο παπάς Γρυφάκης Πολύκαρπος, ο παπάς Φραντζεσκάκης Στυλιανός και όλοι που συμμετείχαν στη μάχη του Φαραγγίου αναδείχθηκαν υπέροχοι και γι’ αυτούς θα γράψει αργότερα ο γερμανός στρατηγός Βίτμαν: «Στο δρόμο προς την Κάντανο κάναμε σκληρούς αγώνες με ομάδες αποθηριωμένων σκοπευτών».
Εκεί πολλοί οι νεκροί των Γερμανών και μεταξύ των τραυματιών και ο πρωτοπυγμάχος της Γερμανίας Smelling. Μετά τη μάχη στο Φαράγγι, την είσοδο στο κάμπο της Καντάνου και την προσέλευση νέων, πολλών γερμανικών δυνάμεων ήταν πλέον μάταια κάθε αντίσταση και πραγματική αυτοκτονία η άμυνα των συντοπιτών μας. Με το σούρουπο εγκατέλειψαν τις θέσεις των οι συντοπίτες μας και την επόμενη μέρα 25η Μαΐου 1941 οι γερμανοί έφτασαν στην Παλαιόχωρα με λίγες απώλειες από ελεύθερους σκοπευτές.
Διαβάζω σε γερμανικό έγγραφο: Εν Χανίοις τη 20η Νοεμβρίου 1941. Αριθμ. Πρωτ. 3740. Προς τον κ. Πρόεδρο της κοινότητος Κανδάνου….
Ο Νομάρχης Ερρ. Περμανσλάγκερ.
1. Ως αντίποινον διά τον φόνον 45 Γερμανών Στρατιωτικών κατεστράφη τέλος Μαΐου το χωρίον Κάνδανος. Συγχρόνως απαγορεύθη η επανοικοδόμησις ταύτης…
2. …. το κέντρον του χωρίου, δέον όπως κατεδαφισθή…δια λόγους κοινής ασφαλείας, τα δε υλικά δύνανται να χρησιμοποιηθούν αλλού…
3. Η επανοικοδόμησις των υπολοίπων συνοικισμών επιτρέπεται…
Από 25η Μαΐου έως και 3η Ιουνίου 1941 πηγαινοερχότανε σε Κάντανο και Παλαιόχωρα με πολυβολισμούς και ριπές με διάφορα όπλα – έλεγαν τότε ότι ήταν χαιρετισμοί στους νεκρούς των και για εκφοβισμό των κατοίκων της περιοχής – Εμείς όλοι κρυβόμαστε σε δάση, σπηλιές και σ’ άλλα χωριά.
Και ήλθε η 3η Ιουνίου 1941…Η αποφράδα μέρα. Μεγάλη γερμανική δύναμη έχοντας μαζί της γερμανομαθή Έλληνα μόλις «βγόρισε» η Κάντανος του είπαν να τους δείξει ποια είναι η Κάντανος. Και αυτός, λέγεται, με μια χειρονομία έδειξε όλη τη λαγκαδιά από Ανισαράκι μέχρι Πλεμενιανά με τους πέριξ οικισμούς. Από εκείνη τη στιγμή έθεταν σε εφαρμογή τα γραφόμενα στο τελεσίγραφο του Χίτλερ. Καταστροφή, καταστροφή και μόνο καταστροφή. Λεηλασία, κάψιμο καταστημάτων και σπιτιών, σπάσιμο αποθηκών, αρπαγή, φόνος των κατοίκων και μετά φωτιά για να μη μείνει τίποτε όρθιο και μαζί μ’ αυτά κάψιμο και των ανήμπορων γερόντων που βρέθηκαν στα σπίτια των.
Για μέρες έκαιγε η φωτιά τα πάντα: Το λάδι, τις σοδειές και τους ανθρώπους μας και εμείς… από μακριά βλέπαμε τη συμφορά μας από τους βάρβαρους. Και αυτοί οι Ναζί αποθανάτιζαν – γερμανικά και ελληνικά – σε δύο ξύλινες πόρτες (Αγίου Νικολάου και του τσαγκάρικου Κορώδη) τη θηριωδία των. Τη μια τοποθέτησαν, όσον σήμερα το καφενείο του Παπαμαρκάκη Ατμίλιου (μικρού) και την άλλη μεταξύ των σπιτιών Σφηναρολάκη και Κασελάκη με το γνωστό περιεχόμενο, που αντίγραφα των βλέπουμε στην πλατεία. Την Τρίτη μαρμάρινη πλάκα κατασκεύασαν οι γερμανοί το 1943 και είχαν σκοπό να εξαφανίσουν τα ερείπια του κέντρου της Καντάνου και εκεί να κάνουν μνημείο για να τοποθετήσουν αλλά ναυάγησε το σχέδιο των.
Ο Πρόεδρος της κοινότητας το 1963 δέχτηκε τη συνεργασία Κρητών και Γερμανών για να κατασκευαστεί το έργο Ύδρευσης και Άρδευσης Καντάνου έξω από το Γυμνάσιο, ως δώρο της οργάνωσης «Συγνώμη». Αργότερα ο γυμνασιάρχης και λυκειάρχης Καντάνου θεώρησαν χρέος των να φυτεύσουν στον ίδιο χώρο τρία πεύκα – σύμβολο ζωής και αιωνιότητας της Καν(δ)τάνου.
Ύστερα από χρόνια ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κάρολος Παπούλιας υπέγραψε στην Αθήνα 19 Μαΐου 2008 το υπ. Αριθμ. 69 Προεδρικό Διάταγμα: «Καθιέρωση της 3ης Ιουνίου ως δημόσιας εορτής τοπικής σημασίας για το Δήμο Καντάνου Νομού Χανίων».
Ι.Γ. Γρηγορομιχελάκης
Επιτ. Λυκειάρχης
