Ανάμεσα στις αναρίθμητες λέξεις του Κρητικού λεξιλογίου που αλλοιώ-θηκαν ή εξελληνίστηκαν -ας πούμε το αντίντερο έγινε αντίδωρο- είναι και πολλές άλλες που κυριολεκτικά εξαφανίστηκαν από το κρητικό λεξιλόγιο. Χάθηκαν ολόκληρα επαγγέλματα και μαζί μ’ αυτά χάθηκε και η ονοματολογία των εργαλείων ή αντικειμένων που χρησιμοποιούσαν. Η προσπάθεια καταγραφής τους θα είναι ατελείωτη! Γι’ αυτό και το αντιπαρέρχομαι. Χάθηκε το ύφος και η προφορά του κρητικού ιδιώματος και σήμερα είναι λίγοι ή ελάχιστοι αυτοί, που με σχετική άνεση μπορούν να μιλήσουν… κρητικά.
Από το βιβλίο του Αλκιβιάδη Στυλ. Μαυράκη «Τ’ απομεινάρια της λαϊκής μας παράδοσης»
Το κρητικό λεξιλόγιο καθημερινά μειώνεται και λέξεις που ήταν στο επίκεντρο της καθημερινής ζωής με τον καιρό εξαφανίζονται. Ένα μικρό δείγμα αποτελούν οι παρακάτω λέξεις.
- αλετρουγουδιό, το: πρωτόγονη φάμπρικα με μια μυλόπετρα (είναι ο πρόγονος του ελαιουργείου).
- αμπλός και αμπλά: αδερφός και αδερφή.
- ανομίς μου: αλίμονό μου.
- άζουδος: ο άτυχος.
- αναστουλούχισμα: ο λυγμός, κλάμα δίχως δάκρυα.
- αμανάτι: το ενέχυρο.
- αντζέμπης: μήπως, άραγε.
- αξάι: αναλογικό ποσοστό και η σε είδος πληρωμή για το άλεσμα κάποιου σιτηρού.
- γλάνι: το αγόρι.
- γλάνα: το κορίτσι.
- ζάβαλε: καημένε.
- ζαβός: ο σωματικά ή νοητικά ανάπηρος.
- ζάρα ή τσούπρα: το κορίτσι.
- ηβοί: εντροπή.
- καδελέτο: το νεκροκρέβατο. Το είχαν οι εκκλησίες (νεκροταφεία) για τη μεταφορά των νεκρών από το σπίτι στην εκκλησία. Άλλο μέσο μεταφοράς του νεκρού ήταν το εξώφυλλο μιας πόρτας ή ακόμη μια κοινή σκάλα (ανεμόσκαλα).
- καζάς: ο μπελάς, το κακό συναπάντημα.
- καμνιώ και καμιώ: κλείνω τα μάτια, νυστάζω.
- καντούνι ή καντωνάδα: η γωνιά του σπιτιού.
- λαντουρώ: καταβρέχω.
- μπέτης: το στήθος.
- μπολίδα: κεφαλομάντηλο της γυναίκας.
- μπράτη: τα πράγματα (πολλές φορές ανάλογα με την έκφραση είχαν πονηρά υπονοούμενα…).
- μποτζάλι: ο χώρος γύρω από το πηγάδι.
- παραδοσάκουλο: το ανδρικό… πορτοφόλι. Ήταν ένα πάνινο σακουλάκι 10 επί 15 εκατοστά. Το πάνω μέρος έκλεινε με σούφρα από ένα σπάγγο. Το σπάγγο αυτό τον περνούσε ο κρητικός σε μια κουμπότρυπα του γελέκου του και το έχωνε στα στήθη του.
- Οι γυναίκες τα χρήματά τους τα έκαναν «κόμπο». Δηλαδή τα έδεναν σε ένα ανδρικό χειρομάντηλο και τα έχωναν στα στήθη τους (στο σφιχτό μπούστο) που φορούσαν τότε.
- σκαντζιά ή ψωμοσανίδα: ήταν μια ορθογώνια σανίδα 0,40 χ 1,20 μέτρα. Αυτή την στερέωναν ψηλά στον τοίχο και έκαναν ένα ανοιχτό ράφι. Πάνω της η νοικοκυρά τοποθετούσε τα ψωμιά μόλις τα ξεφούρνιζε. Συνήθως τα σκέπαζε με μια μεγάλη πετσέτα, την ψωμοπετσέτα.
- σουζιού: το σουρωτήρι. Ήταν μια μεγάλη τσίγγινη λεκάνη, διάτρητη στα πλαϊνά και τον πάτο, για το σούρωμα των αγαθών.
- φανάρι: αυτό ήταν ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο σε σχήμα κλεφτοφάναρου. Είχε διαστάσεις συνήθως 40 χ 60 χ 80 εκατοστά. Στα πλαϊνά ήταν κλεισμένο με κνισαρόπανο (σίτα) και ήταν κρεμασμένο σε ένα δοκάρι της στέγης του σπιτιού. Εκεί έβαζαν οι νοικοκυρές τα φαγητά που ήθελαν να διατηρήσουν αεριζόμενα, μακριά από τις μύγες του σπιτιού.
- Και τώρα μια και μοναδική λέξη που δείχνει την εξελικτική πορεία της γλώσσας μας. Πρόκειται για την έννοια της σημερινής τουαλέτας. Στην αρχή είχε την πρωτόγονη ονομασία απόπατος. Προέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήμα αποπατώ. Παράλληλα είχε και το όνομα τσέστρος. Ύστερα έγινε αποχωρτήριο. Μετά πήρε την ονομασία το μέρος και ακολούθησαν τα ξενόφερτα καμπινές και τουαλέτα. Πήρε και το όνομα καλλιόπη μα αυτό έχει σχέση με τη στρατιωτική… ορολογία. Σήμερα ιδιαίτερα στα χωριά ακούγεται με τη λέξη το μέρος ή ντουαλέτα.
