Aναδημοσιεύουμε το σπουδαίο άρθρο του Γιάννη Mανουσάκη καθηγητή πανεπιστημίου στο Παρίσι. Μιλάει για τις συλλογικότητες και την αλληλεγγύη μεταξύ των πολιτών για τη δημιουργία και ανάπτυξη ενός έθνους.
Πού και πότε γεννήθηκε η Ελλάδα; Στη Κνωσό, την Αθήνα, τη Σπάρτη, το Βυζάντιο ή το 1821; Τι απέγινε αυτή η Ελλάδα, των μεγάλων έργων, των ενδόξων ανδρών; Και πώς φτάσαμε ώς εδώ, τα ίδια τα μεγαλεία της την αποποίησαν; Η σημερινή κρίση έχει να κάνει με την ταυτότητά μας;
Του Γιάννη Μανουσάκη*
Επιμέλεια: Μανούσος Γ. Δασκαλάκης
Αν πιστέψουμε τον Γάλλο φιλόσοφο Ernest Renan(1), το παρελθόν αποτελεί αναγκαίο κεφάλαιο θεμελίωσης ενός έθνους. Ομως δεν φτάνει. Οπως δεν φτάνουν και η γλώσσα, οι συνήθειες, το κλίμα κ.λπ. Ολα αυτά αποτελούν αναγκαίες συνθήκες ύπαρξης ενός λαού, αλλά χρειάζεται να συμπληρώνονται με κάτι παραπάνω. Τη διαχρονική συναίνεση και την καθαρή επιθυμία της συλλογικής ζωής.
Οι Γερμανοί είναι Σλάβοι, Κέλτες, Γότθοι, Βάνδαλοι κ.λπ. Στην Ελβετία μιλιούνται 3 γλώσσες. Ομως αυτά τα μωσαϊκά δεν τους εμπόδισαν να υπάρχουν. Ενα έθνος δεν είναι προϊόν της στιγμής, αλλά το αποτέλεσμα μακροχρόνιων συλλογικών προσπαθειών, θυσιών και αφοσίωσης, μια συνεχής χωρίς τέλος επιβεβαίωση αυτής καθ’ αυτής της ζωής. Ο Benjamin Disraeli2 λέει ότι «ένα έθνος δημιουργείται σταδιακά κάτω από ποικίλες επιρροές, όπως τα έθιμα, τα γεγονότα, το έδαφος…».
Ομως παράλληλα είναι και η μαζική αλληλεγγύη που αναδύεται μέσα από το συναίσθημα όλων αυτών που πράξαμε στο παρελθόν, αλλά και την επιθυμία να πράξουμε καινούργια, λέει ο Renan. Το έθνος αποτελεί τον συνδετικό κρίκο του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. Στο παρελθόν βρίσκονται οι μεγάλες στιγμές, οι εθνικές συμφορές και τα λάθη.
Στο παρόν θεμελιώνεται το πρόγραμμα που πρέπει να υλοποιηθεί από όλους στο μέλλον. Η ύπαρξη προγράμματος δημιουργεί νέο συλλογικό καθήκον, απαιτεί κοινές δεσμεύσεις. Αυτός «ο κρίκος» είναι κατά τη γνώμη μου ένα πρώτο αδύναμο σημείο των τελευταίων χρόνων. Ποτέ πριν η Ελλάδα δεν έζησε το παρόν τόσο έντονα όσο σήμερα. Αγνοώντας το παρελθόν. Αλλά και αδιαφορώντας προκλητικά για το τι αφήνει στους επόμενους. Οχι μόνο τα χρέη, αλλά και το περιβάλλον, η παιδεία, η κουλτούρα, η συμπεριφορά, η διατροφή…
Ο Renan, εμβαθύνοντας παραπέρα, επιμένει: «Μια συνένωση ανθρώπων με αγνό πνεύμα και αθώα καρδιά δημιουργεί μια ηθική συνείδηση που λέγεται έθνος. Οσο αυτή η συνείδηση μπορεί και αποδεικνύει τη δύναμή της μέσα από τις θυσίες που απαιτεί η αποκήρυξη του ατομικού συμφέροντος εν ονόματι του συλλογικού, τότε συνεχίζει να είναι νόμιμη, να έχει το δικαίωμα να υπάρχει […]»
Αυτή η «δύναμη της συνείδησης» είναι ένα άλλο αδύναμο σημείο. Η Ελλάδα, όταν είχε ισχυρή συνείδηση, δεν έκαιγε συναγωγές, δεν έκανε εκδηλώσεις μισαλλοδοξίας και φανατισμού. Γιατί ο νους της ήταν αλλού. Να φτιάχνει Παρθενώνες, να μεγαλουργεί. Δεν ανεχόταν τη δολιότητα. Τον απατεώνα τον καταδίκαζε γράφοντας αιώνια το όνομά του στα μάρμαρα. Δεν είχε ξενοφοβία.
Τον «βάρβαρο» τον νικούσε σαν εχθρό, τον αφομοίωνε σαν μετανάστη και τον εξημέρωνε σαν υπόδουλο. Οταν του άπλωνε το χέρι δεν ήταν για επαιτείες, αλλά για να τον χαιρετίσει σαν σύμμαχο. Ομως ο νεοελληνισμός πάσχει επίσης «στις θυσίες που απαιτεί η αποκήρυξη του ατομικού συμφέροντος εν ονόματι του συλλογικού». Η Ελλάδα έχει ήδη αρκετούς αγίους, σοφούς και ήρωες. Οχι ότι δεν χρειάζονται καινούργιοι, αλλά τέλος πάντων οι υπάρχοντες φτάνουν για να στηθεί μια ισχυρή ομάδα.
Ομως παράλληλα χρειάζεται συλλογικό παίξιμο. Σήμερα έχουμε περισσότερο ανάγκη από ένα ομαδικό πνεύμα παρά από μεγάλες ιδέες, οι περισσότερες ήδη γνωστές και χιλιοδιατυπωμένες. Με ισορροπία στους ρόλους και σεβασμό στο σχέδιο. Στο τωρινό κοινωνικό παιχνίδι οι καλοί παίχτες είναι σε λάθος θέση ή στον πάγκο. Οι συντεχνίες, ο ατομικισμός, η δολιότητα, το ρουσφέτι «βάζοντας γκολ με το χέρι» δημιουργούν απορίες και απογοήτευση στο πλήθος, η συλλογική ανασφάλεια ενδυναμώνεται, οι δεσμοί φθείρονται. Η νίκη είναι «στημένη». Ομως χρειάζεται και φαντασία. Δεν είναι μονάχα η έλλειψη ρεαλισμού, αλλά και η έλλειψη φαντασίας που εμποδίζουν την Ελλάδα να ανορθωθεί. Ολα σήμερα φαντάζουν πεζά, χωρίς βάθος και όραμα.
Αν προσαρμόσουμε στην περίπτωση τα λόγια του φιλόσοφου Paul Audi3, η σύγχρονη Ελλάδα «έχει δυσκολία να γίνει αυτό που τη δημιούργησε: η συγκεκριμενοποίηση της φαντασίας της». Τα έργα τέχνης σαν προϊόντα φαντασίας δεν στέλνουν τον θεατή σε ανύπαρκτους κόσμους. Αντίθετα, όσο πιο μεγάλα είναι τόσο πιο κοντά βρίσκονται στην πραγματικότητα.
Και τόσο περισσότερο ο καθένας αναγνωρίζει τον εαυτό του μέσα απ’ αυτά. Ενα ελληνικό κράτος άξιο του πολιτισμού του δεν μπορεί να αποφεύγει ή να αγνοεί την πραγματικότητα, αλλά να είναι η απτή απόδειξη του παραδόξου που θέλει το ψέμα να επικυρώνεται από τη σφραγίδα της αλήθειας. Και ο σύγχρονος ελληνισμός σαν «προϊόν φαντασίας» μπορεί να αποτελέσει ένα νέο «πραγματικό κόσμο». Αρκεί όπως και πριν έτσι και τώρα να υπάρξει συλλογική θέληση.
1. Ernest Renan, «Τι είναι έθνος;» Ιστορική ομιλία στη Σορβόνη της 11ης Μαρτίου 1882 μετά την πολεμική αποτυχία των Γάλλων να αποσπάσουν την Αλσατία από τους Γερμανούς.
2. Benjamin Disraeli, The Spirit of Wigghism, 1836.
3. Paul Audi, L’ Europe et son fantome, 200O-ΚΑΘΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΊΟΥ- ΠΑΡΙΣΙ
