Το «μήλο» μου το κόκκινο
στο Κλήδονα το βάνω
να σμίξει με τη μοίρα μου
και αύριο το βγάνω
Το έθιμο αυτό του Κλήδονα, αποτελεί μέρος της πλούσιας παράδοσης της πολιτικής μας κληρονομιάς και αναβιώνει στις διάφορες περιοχής του τόπου μας στις 23 και 24 Ιουνίου με αφορμή το θερινό ηλιοστάσιο. Ο Κλήδονας ήταν ένα είδος λαϊκής (παιγνιώδους) μαντείας που ανοιγότανε στη γιορτή του Άη Γιαννιού. Η λέξη Κλήδονας παράγεται από τη λέξη «Κληδών» που σημαίνει ένα είδος από μαντικές φωνές ή κραυγές. Οι Φωνές – Κραυγές αυτές είχαν θέση χρησμών για ορισμένες περιστάσεις για τους αρχαίους Έλληνες. Ήταν οι μικροί παιδιάστικοι χρησμοί, σε αντιδιαστολή με τους μεγάλους χρησμούς των μαντείων.
Toυ Αλκιβιάδη Μαυράκη*
Οι χρησμοί αυτοί με την πάροδο του χρόνου ξεθώριασαν και δεν είχαν στιβαρή σημασία. Έγιναν παραμύθια. Έτσι, είναι γνωστή η λαϊκή φράση που λέει: «Αυτά τα λένε στον Κλήδονα». Δηλ. δεν έχουν σοβαρή σημασία΄ είναι παραμύθια. Οι ρίζες του Κλήδονα βρίσκονται βαθειά στην αρχαιότητα. Στα χρόνια του Ομήρου. Πέρασαν όλους τους ειδωλολατρικούς χρόνους, μπήκαν στους Χριστιανικούς, του Βυζαντίου κι’ έφτασαν στα χρόνια μας.
Με την επιδρομή όμως και με την εξέλιξη που έφερε ο Τουρισμός, φοβήθηκε και λούφαξε στα μεταπολεμικά χρόνια. Κρατήθηκε λίγο στα ορεινά χωριά του τόπου μας με κίνδυνο να σβήσει και να εξαφανιστεί σαν έθιμο. Αυτό κράτησε για 40 – 50 χρόνια. Τώρα όμως και αρκετά χρόνια οι πολιτιστικοί Σύλλογοι και άλλοι φορείς προσπαθούν και αναβιώνουν το έθιμο του Κλήδονα γιατί διαπίστωσαν πως η λαίλαπα του πολιτισμού και της παγκοσμιοποίησης φθείρει και καταστρέφει την ήσυχη ζωή των απλών ανθρώπων. Γι’ αυτά σιγά – σιγά επανερχόμαστε στα παλιά.
Ας θυμηθούμε λοιπόν εμείς οι πιο παλιοί πώς άνοιγε και πώς γιορτάζανε, το έθιμο αυτό του Κλήδονα στα προπολεμικά χρόνια στα χωριά του τόπου μας. Την παραμονή τ’ Άη Γιαννιού του Κλήδονα, κάθε γειτονιά ετοίμαζε το δικό της Κλήδονα. Δυο κοπελιές, Μαρίες με τ’ όνομα, Μαρίες που ήταν πρωτογόνατες και μανοκυρουδάτες (δηλ. που ήταν πρωτότοκες και ζούσαν και οι δυο τους γονείς), μάζευαν από τους ντελικανήδες και τις κοπελιές τα «Κληδονικά». Αυτά ήταν διάφορα μικροαντικείμενα (ένα δαχτυλιδάκι, ένα βραχιόλι, σκουλαρίκι κ.λ.π.).
Καθένα είχε το δικό του κάτοχο. Ανήκε δηλ. σε συγκεκριμένο πρόσωπο που έπαιρνε μέρος στον Κλήδονα. Τα βάζανε σ’ ένα κόσκινο και το σκεπάζανε με μια άσπρη πετσέτα. Το ηλιοβασίλεμα οι δυο κοπέλες παίρνανε ένα σταμνί και πήγαιναν στη βρύση για να φέρουν «τ’ αμίλητο νερό». Στη διαδρομή, από τη στιγμή που ξεκινούσαν μέχρι να γυρίσουν πίσω, δεν έπρεπε να μιλήσουν.
Τα σκόπιμα όμως πειράγματα των νεαρών δεν λείπανε… Αν έστω και την τελευταία στιγμή τους ξέφευγε ένας λόγος ξαναγύριζαν στη βρύση και φέρνανε άλλο νερό. Αυτό γινόταν ώσπου να μπορέσουν να φέρουν «το αμίλητο νερό». Ρίχνανε μετά στο σταμνί τα Κληδονικά, τα οποία τα λέγανε «ριζικάρια». Το κουκούλωναν μετά με ένα κόκκινο πανί και το βάζανε πάνω στο δώμα του σπιτιού. Εκεί έπρεπε να περάσει όλη τη νύχτα «ν’ αστρονομηθεί με τα άστρα και το φεγγάρι και να μαγευτεί από αυτά».
Την επόμενη το βραδάκι που θα το άνοιγαν θα έλεγε τα μαντικά του μηνύματα. Ωστόσο το σούρουπο έπεφτε. Έπρεπε εκείνη την ώρα να καούν οι «Μάηδες». Συνήθως κοντά στο σπίτι που ετοιμαζόταν ο Κλήδονας, σ’ ένα πλάτωμα του δρόμου, μαζεύονταν όλα τα στεφάνια του Μάη, τα έκαναν ένα σωρό και μαζί με άλλα ξεράγκαθα και αχινοπόδια τα έκαιγαν.
Όταν η φωτιά φούντωνε καθένας έπρεπε να περάσει πάνω από τις φλόγες τρεις φορές. Πίστευαν πως η φωτιά καθάριζε κάθε κακό και χάριζε καινούρια δύναμη. Κάπως έτσι περνούσε η παραμονή τ’ Άη Γιαννιού. Την άλλη μέρα έφερναν το σταμνί στη μέση της αυλής. Μια γυναίκα χωρατατζού έβαζε το σταμνί ανάμεσα στα πόδια της, έβγαζε την πετσέτα που το σκέπαζε και έλεγε τραγουδιστά.
Ανοίγομε τον Κλήδονα στ’ Άη Γιαννιού τη χάρη, κι’ απού ‘χει βάλει ριζικό ας έρθη να το πάρει. Έβαζε μετά το χέρι στο σταμνί η ίδια ή ένα μικρό παιδί και έπιανε στη τύχη ένα Κληδονικό. Έγνεφε μετά σε κάποιον να πει μια μαντινάδα. Το περιεχόμενο της μαντινάδας περιείχε κάποιο αθώο πείραγμα και σκόπευε στον κάτοχο του Κληδονικού που κρατούσε το παιδί. Τραβούσα μετά το αντικείμενο, το σήκωνε ψηλά για να το δουν όλοι και να βρεθεί ο κάτοχός του.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μαντινάδες που λέγονταν στον Κλήδονα, όσο πειραχτικές κι’ αν ήταν, ποτέ ο άλλος δεν παρεξηγούσε. Αν η μαντινάδα «κολλούσε» στον κάτοχο του Κληδονικού, όλοι ξεσπούσαν στα γέλια και η ατμόσφαιρα γινόταν πολύ διασκεδαστική. Εδώ χρειαζόταν να είναι κατάλληλη η γυναίκα με το σταμνί στη μέση και να συνδαυλίζει με κατάλληλα πειράγματα το κέφι της παρέας.
Είναι γνωστή η ιστορία της «Δοξανιάς» (φανταστικό πρόσωπο) μιας μεσόκοπης γυναίκας που διακρίνονταν για το χιούμορ της, την ποιητική της ετοιμότητα και το χάρισμα να δίνει ποιητικές ατάκες στην ώρα που άνοιγε τον Κλήδονα. Και η ίδια κουμάνταρε τα ριζικάρια της συντροφιάς. Η ίδια ήξερε πως ήταν λίγο μαύρη σαν το… μαυροτσίκαλο της φωτιάς, πως ήταν λίγο καμπούρα που συναγωνιζόταν την πλάτη του Καραγκιόζη, πως ήταν αδύνατη σαν την ξερακιανή σαρδέλα. Σε τίποτε όμως δε ντρεπόταν για όλα αυτά και τίποτε δεν έκρυβε από κανένα. Της αρκούσε που ήταν γυναίκα! Γι’ αυτό στο άνοιγμα του Κλήδονα κάθε χρόνο δεν παράλειπε να λέει την παρακάτω μαντινάδα.
Άσκημή ‘μαι και θωρώ το
και καμπούρα και γροικώ το
μα εκειά που το ‘χουν οι όμορφες
τόχω κι’ εγώ, χαρώ το!
Με το τέλειωμα της μαντινάδας μια τσιριστή και διαπεραστική φωνή από την κάτω μπάντα της συντροφιάς, έλεγε τραγουδιστά στη Δοξανιά.
Βγάλε μωρή απ’ τον Κλήδονα μια όμορφη ντομάτα
να βάλω εγώ τ’ αγγούρι μου να κάμομε σαλάτα.
Και αμέσως η ατάκα της Δοξανιάς
Ποιος γάιδαρος εγκάρισε απού τον κάτω στάβλο
πρέπει δεν έχει άχερα και θέλει να του βάλω.
Έτσι συνεχιζόταν οι μαντινάδες για πολλή ώρα… Στο τέλος όλες οι κοπέλες πλυνόταν με το κληδόνερο και γεμίζανε το στόμα τους μ’ αυτό. Ύστερα τραβούσαν για κάποιο παράθυρο του σπιτιού τους που έβλεπε στο δρόμο. Εκεί περίμεναν να ακούσουν κάποιο αντρικό όνομα. Αυτό πίστευαν πως θα ήταν το όνομα του μελλοντικού τους συντρόφου.
Υπάρχουν ακόμη και άλλες συνήθειες που απαιτούσε το έθιμο του Κλήδονα, αλλά νομίζω ότι ήδη μακρυγορήσαμε. Μετά το άνοιγμα του Κλήδονα, άρχιζε ο χορός και το τραγούδι με λύρες και μπαντούρες και όποιο άλλο όργανο είχε η περιοχή… Εμείς εδώ σήμερα κάνομε μια περιγραφή για το έθιμο εκείνης της παλιάς εποχής στο Άνοιγμα του Κλήδονα, αφ’ ενός για να βοηθήσομε να διατηρηθεί αυτό το όμορφο έθιμο στον τόπο μας και αφ’ ετέρου για να νιώσομε κι’ εμείς λίγη από εκείνη την ανείπωτη χαρά που ένοιωθαν οι προγενέστεροί μας σε τέτοιες ώρες.
Σε όλους εύχομαι χρόνια πολλά.
* Συντ-χος Δάσκαλος, Ρέθυμνο Κρήτης
