Η γεωγραφική θέση της περιοχής του Καυκάσου την έχει αναδείξει σε κομβικό σημείο για τις χερσαίες μεταφορές του μαύρου χρυσού και των παραγώγων του. Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, καθώς εντείνονται οι προσπάθειες εκμετάλλευσης των πλούσιων κοιτασμάτων της Κασπίας Θάλασσας από εταιρείες δυτικών συμφερόντων, σε μια προσπάθεια μείωσης της εξάρτησης από την πετρελαϊκή παραγωγή των χωρών του ΟΠΕΚ αλλά και της Ρωσίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η ευρύτερη περιοχή αντιμετωπίζεται ως ένας κρίσιμος ενεργειακός διάδρομος, ο έλεγχος επί του οποίου θα καθίσταται ολοένα και πιο σημαντικός στα επόμενα χρόνια, όσο θα αυξάνεται η παραγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου από τα κοιτάσματα της Κασπίας.
Του Οθωνα Χαραλαμπάκη
Αναδημοσίευση από την Αξία
Ουσιαστικά η περιοχή του Καυκάσου αποτελεί το χερσαίο τμήμα ενός ευρύτερου ενεργειακού διαδρόμου που ενώνει τα κοιτάσματα της Κασπίας με τους μεγάλους σταθμούς θαλάσσιας μεταφοράς πετρελαίου και φυσικού αερίου στη Μαύρη Θάλασσα και τη Μεσόγειο.
Με το δεδομένο ότι το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας παραγωγής υδρογονανθράκων διακινείται από τις υδάτινες οδούς, δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να υποτιμηθεί η σημασία του ελέγχου και των μεγάλων και κατάλληλα διαμορφωμένων λιμανιών της περιοχής, όπου καταλήγουν οι χερσαίοι αγωγοί.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση, δύο μόνο χώρες έχουν πρόσβαση σε λιμενικές εγκαταστάσεις εξαγωγής πετρελαίου στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας: η Ρωσία και η Γεωργία και επομένως γίνεται εύκολα αντιληπτή η σημασία της κατοχής του γεωργιανού λιμανιού Σοχούμι από τους φιλορώσους Αμπχάζιους. Συνολικά από τα λιμάνια της Γεωργίας υπολογίζεται πως εξάγονται ημερησίως 500.000 βαρέλια πετρελαίου από το Αζερμπαϊτζάν (κυρίως) αλλά και από το Τουρκμενιστάν και το Καζακστάν. Είναι προφανές ότι η πρόσφατη πολεμική αναμέτρηση μεταξύ των δύο επηρέασε άμεσα τη μεταφορά πετρελαίου και φυσικού αερίου προς τη Δύση και δεν είναι λίγοι εκείνοι οι αναλυτές που επισημαίνουν πως, πέραν της συγκυρίας που έδωσε την αφορμή, τα βαθύτερα αίτια της σύγκρουσης κρύβονται ακριβώς σε αυτές τις διαδρομές των αγωγών στην περιοχή.
Οι σημαντικότεροι αγωγοί στην περιοχή του Καυκάσου
Αγωγός Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν ή ο ευρασιατικός διάδρομος
Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος στη διάρκεια της τελευταία σύγκρουσης μεταξύ Ρωσίας και Γεωργίας βρέθηκε ο αγωγός Μπακού- Τιφλίδας-Τσεϊχάν (Baku-Tbilisi-Ceyhan BTC). Πρόκειται για ένα από τα πιο φιλόδοξα σχέδια μεταφοράς πετρελαίου από την Κασπία στη Μεσόγειο, η κατασκευή του οποίου ξεκίνησε το 2002 και ολοκληρώθηκε το 2005. Με ένα συνολικό μήκος περίπου 1.800 χιλιομέτρων ο αγωγός αυτός πετρελαίου είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος στον κόσμο μετά τον (σοβιετικής κατασκευής) αγωγό Druzbha. Παρά τα γεγονός ότι έχει τις τεχνικές προδιαγραφές για τη μεταφορά 1 εκατ. βαρελιών πετρελαίου ημερησίως, για την ώρα οι ποσότητες που διοχετεύονται μέσω αυτού είναι πολύ μικρότερες. Η τροφοδοσία του γίνεται επί του παρόντος με αζερικό πετρέλαιο από τα κοιτάσματα στην περιοχή της Κασπίας, αν και στον αρχικό σχεδιασμό υπήρχαν σκέψεις για μεταφορά πετρελαίου και από το Καζακστάν αλλά και από το Τουρκμενιστάν.
Για να συμβεί αυτό χρειάζεται η κατασκευή υποθαλάσσιων αγωγών στην Κασπία που θα ενώνουν το Μπακού με τις περιοχές εξόρυξης πετρελαίου στα χωρικά ύδατα του Καζακστάν και του Τουρκμενιστάν. Κάτι τέτοιο, όμως δεν έχει ακόμη προχωρήσει, τόσο εξαιτίας τεχνικών δυσκολιών όσο και εξαιτίας πολιτικών λόγων. Ιδιαίτερα καθώς την τελευταία διετία η αύξηση της ρωσικής επιρροής στις δύο αυτές χώρες έχει δώσει προβάδισμα στα ρωσικά σχέδια κατασκευής ενός αγωγού που θα διατρέχει το μήκος των ανατολικών ακτών της Κασπίας και θα συνδέεται με το υπάρχον ρωσικό δίκτυο μεταφοράς πετρελαίου.
Ο αγωγός BTC ελέγχεται κατά κύριο λόγο από δυτικές εταιρείες.
Συγκεκριμένα, η βρετανική BP κατέχει μερίδιο 30%, η αμερικανική Chevron περίπου 9%, η νορβηγική StatoilHydro και αυτή κοντά στο 9%, ενώ μικρότερη συμμετοχή έχουν η γαλλική Τotal, η ιταλική ENI, η αμερικανική ConocoPhillips και άλλες εταιρείες. Ένα ποσοστό 25% κατέχει η κρατική εταιρεία πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν, η SOCAR. Από τη σύνθεση της διεθνούς κοινοπραξίας και μόνο γίνεται αντιληπτό πως ο αγωγός αυτός αποτελεί την αιχμή του δόρατος του ανταγωνισμού προς τα ρωσικά συμφέροντα στην περιοχή.
Σκοπός της κατασκευής του ήταν η πρόσβαση των δυτικών εταιρειών στα τεράστια κοιτάσματα της Κασπίας και η παράκαμψη του παραδοσιακού δρόμου μεταφοράς του πετρελαίου στην Ευρώπη μέσω του ρωσικού δικτύου βορείως του Καυκάσου. Η δυνατότητα μεταφοράς που διαθέτει είναι πολλαπλάσια των άλλων αγωγών της περιοχής και τον καθιστά τη μεγαλύτερη διαθέσιμη αρτηρία μεταφοράς πετρελαίου από την Κασπία, η οποία μπορεί να ανταγωνιστεί ευθέως ακόμη και το τεράστιο ρωσικό δίκτυο που βασίζεται στον Druzbha. Η διαδρομή που ακολουθεί ο αγωγός BTC περνά μέσα από εδάφη ελεγχόμενα από φιλοδυτικές κυβερνήσεις (Αζερμπαϊτζάν, Γεωργία, Τουρκία) και η λειτουργία εντάσσεται στον διαρκώς εντεινόμενο ανταγωνισμό μεταξύ Ρωσίας και Δύσης για τον έλεγχο των πηγών και της μεταφοράς του πετρελαίου και του φυσικού αερίου της Κασπίας και ευρύτερα της περιοχής.
Η κατάληξη του αγωγού στο τουρκικό λιμάνι Τσεϊχάν στην ανατολική Μεσόγειο του δίνει ένα ακόμη πλεονέκτημα, καθώς αποφεύγει τη Μαύρη Θάλασσα, όπου η ρωσική παρουσία είναι ισχυρή αλλά και τα στενά του Βοσπόρου, όπου οι συνθήκες διέλευσης καθίστανται ολοένα και δυσκολότερες λόγω του τεράστιου αριθμού των δεξαμενόπλοιων που τα διασχίζουν.
Η ταυτότητα της κοινοπραξίας BTC
- BP (Μ. Βρετανία): 30.1%
- SOCAR(Αζερμπαϊτζάν): 25.00%
- Chevron(ΗΠΑ): 8.90%
- StatoilHydro (Νορβηγία): 8.71%
- TPAO (Τουρκία): 6.53%
- Eni/Agip (Ιταλία): 5.00%
- Total (Γαλλία): 5.0%
- Itochu (Ιαπωνία): 3.4%
- Inpex (Ιαπωνία): 2.50%
- ConocoPhillips (ΗΠΑ): 2.50%
- Hess Corporation (ΗΠΑ):2.36%
Αγωγός Μπακού – Σούπσα
Ο αγωγός αυτός του πετρελαίου ενώνει δύο λιμάνια: την αζερική πρωτεύουσα Μπακού στην Κασπία με το γεωργιανό λιμάνι Σούπσα στη Μαύρη Θάλασσα. Πρόκειται για ένα έργο συνολικού μήκους 830 χιλιομέτρων. Η κατασκευή βασίστηκε σε παλαιότερο αγωγό της σοβιετικής περιόδου, ο οποίος εκσυγχρονίστηκε και επεκτάθηκε μετά από συμφωνίες που υπέγραψαν Γεωργία και Αζερμπαϊτζάν.
Ο αγωγός τέθηκε σε λειτουργία το 1999 με αρχική δυνατότητα μεταφοράς 115.000 βαρελιών πετρελαίου ημερησίως. Επί του παρόντος έχει τη δυνατότητα να μεταφέρει 145.000 βαρέλια πετρελαίου ημερησίως, αλλά υπάρχουν σχέδια για περαιτέρω αναβάθμιση της μεταφορικής του ικανότητας στα 600.000 βαρέλια. Μέσω του αγωγού αυτού μεταφέρεται αζερικό πετρέλαιο από τα κοιτάσματα του Chirag-Guneshli. Τα δικαιώματα εκμετάλλευσης αυτών των κοιτασμάτων στην Κασπία (από τα μεγαλύτερα της περιοχής) κατέχει διεθνής κοινοπραξία υπό τη βρετανική BP.
Η BP είναι και η διαχειρίστρια εταιρεία του αγωγού Μπακού Σούπσα, ενώ στην εκμετάλλευσή του συμμετέχουν η αζερική SOCAR και το γεωργιανό κράτος. Οι πολεμικές επιχειρήσεις των τελευταίων ημερών οδήγησαν τη βρετανική εταιρεία στην απόφαση να αναστείλει προσωρινά τη λειτουργία του αγωγού για λόγους ασφάλειας. Αλλωστε, το ρωσικό ναυτικό επιχειρώντας ναυτικό αποκλεισμό της Γεωργίας ήταν σε θέση να ελέγξει τη μεταφορά πετρελαίου από τη Σούπσα και με την κατάλληλη πρόφαση να τη διακόψει.
Αγωγός Μπακού – Νοβοροσίσκ
Μια εναλλακτική διαδρομή για τη διοχέτευση του πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν προς τις δυτικές αγορές είναι ο αγωγός που συνδέει το Μπακού με το ρωσικό λιμάνι Νοβοροσίσκ της Μαύρης Θάλασσας. Ο αγωγός αυτός έχει συνολικό μήκος 1.300 χιλιομέτρων και αποτελεί καρπό συμφωνίας συνεργασίας μεταξύ Ρωσίας και Αζερμπαϊτζάν, η οποία υπογράφηκε το 1996. η διαχείρισή του μοιράζεται μεταξύ της SOCAR και της ρωσικής TRΑNSNEFT, της ρωσικής εταιρείας υποδομών μεταφοράς ενεργειακών προϊόντων. Το μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής του περνά μέσα από ρωσικά εδάφη.
Οι περιοχές οι οποίες διασχίζει στο βόρειο Καύκασο έχουν απασχολήσει τη Ρωσία και τη διεθνή κοινότητα στο πρόσφατο παρελθόν με εκρήξεις βίας και πολεμικές αναμετρήσεις, με χαρακτηριστικότερη όλων, φυσικά, την υπόθεση της Τσετσενίας. Η δυνατότητα μεταφοράς του αγωγού είναι περιορισμένη στα 100.000 βαρέλια ημερησίως και για την ώρα δεν υπάρχουν σχέδια αναβάθμισής του. Η εντεινόμενη διαμάχη για τον έλεγχο του ενεργειακού διαδρόμου του Καυκάσου δεν αποκλείεται, πάντως, να οδηγήσει σε αναβάθμιση αυτής της διαδρομής. Για την ώρα, το μόνο σίγουρο είναι πως η Ρωσία κατασκευάζει στο Νοβοροσίσκ μια τεράστια ναυτική βάση για τον στόλο της Μαύρης Θάλασσας.
Αγωγός φυσικού αερίου Ν. Καυκάσου
Ο σημαντικότερος αγωγός μεταφοράς φυσικού αερίου στην περιοχή ξεκινά και πάλι από το Μπακού και μέσω Τιφλίδας καταλήγει στην Τουρκία, στο Ερζερούμ. Ο αγωγός αυτό αποτελεί το παράλληλο σχήμα του μεγάλου πετρελαϊκού αγωγού Μπακού – Τσεϊχάν, με τον οποίο σε μεγάλο μέρος της διαδρομής συνυπάρχουν. Εχει συνολικό μήκος 692 χιλιομέτρων και δυνατότητα μεταφοράς 8 δισ. κ.μ. αερίου σε ετήσια βάση. Τροφοδοτείται από το αζερικό κοίτασμα του Σαχ Ντενίζ στη νότια Κασπία, ένα από τα μεγαλύτερα κοιτάσματα φυσικού αερίου παγκοσμίως. Η λειτουργία του αγωγού ξεκίνησε το 2006 και στους μελλοντικούς σχεδιασμούς προβλέπεται η αναβάθμισή του, ώστε να έχει τη δυνατότητα να μεταφέρει επιπλέον ποσότητες φυσικού αερίου από το Καζακστάν και το Τουρκμενιστάν. Φυσικά, για να καταστεί κάτι τέτοιο δυνατό θα πρέπει να προχωρήσουν πρώτα στα σχέδια κατασκευής του υποθαλάσσιου αγωγού στην Κασπία που θα ενώνει το Μπακού με τα κοιτάσματα στις απέναντι ακτές της κλειστής αυτής θάλασσας.
Η διεθνής κοινοπραξία που ελέγχει τον αγωγό Μπακού- Ερζερούμ αποτελείται από τη βρετανική BP, η οποία διαθέτει μερίδιο 25.5 %, τη νορβηγική StatoilHydro με επίσης 25.5 %. Μερίδιο 10% διαθέτουν η κρατική εταιρεία του Αζερμπαϊτζάν (SOCAR) η γαλλική TotalFinaElf, η ιρανική OIEC ενώ μερίδιο 9% διαθέτει η τουρκική (TPAO). Στην κοινοπραξία συμμετέχουν και η ρωσική Lukoil and με την ιταλική Eni σε μεικτό σχήμα που έχει μερίδιο 10 %.
Οι κυριότερες παράλληλες διαδρομές
Ο μεγαλύτερος αγωγός μεταφοράς αργού πετρελαίου παγκοσμίως είναι ο αγωγός Druzhba, που εκτείνεται από την πόλη Σαμάρα στην Κεντρική Ρωσία έως και τη Γερμανία, με πολλές επιμέρους διακλαδώσεις. Το όνομά του σημαίνει φιλία στα ρωσικά και με αυτό οι σοβιετικοί κατασκευαστές του θέλησαν να συμβολίσουν το ρόλο που έπαιξε ο αγωγός αυτός τις προηγούμενες δεκαετίες, όταν τροφοδοτούσε με πολύτιμους ενεργειακούς πόρους τόσο τις χώρες του τότε ανατολικού μπλοκ όσο και μέρος της δυτικής Ευρώπης.
Το συνολικό μήκος του αγωγού είναι περίπου 4.000 χιλιόμετρα και η δυνατότητα μεταφοράς πετρελαίου σήμερα φτάνει ημερησίως το 1.5 εκατομμύρια βαρέλια. Κομβικό σημείο στη διαδρομή του είναι η Λευκορωσία, στην πόλη Μοζίρ της οποίας ο κύριος αγωγός χωρίζεται στις δύο επιμέρους διαδρομές. Η μια, η βόρεια, συνεχίζει μέσω της Πολωνίας και καταλήγει στη Γερμανία.
Η νότια διαδρομή του κατευθύνεται προς την Ουκρανία, τη Σλοβακία, και καταλήγει στην Τσεχία στην Ουγγαρία. Η θέση αυτή της Λευκορωσίας στη διαδρομή του μεγαλύτερου αγωγού στον κόσμο την έχει φέρει και στο επίκεντρο της ενεργειακής διαμάχης ΗΠΑ – Ρωσίας. Οι Αμερικανοί και οι Ευρωπαίοι κατηγορούν το καθεστώς του προέδρου Λουκασένκο για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και δημοκρατικών αρχών. Από την άλλη πλευρά, η Ρωσία στηρίζει την κυβέρνηση της Λευκορωσίας και συσφίγγει ολοένα και περισσότερο τις ήδη στενές σχέσεις με την πρώην σοβιετική δημοκρατία. Σύμφωνα με ρωσικούς σχεδιασμούς αυτό το δίκτυο αγωγών μπορεί να αξιοποιηθεί ακόμη περισσότερο αν διασυνδεθεί με τα κοιτάσματα στην Κασπία μέσω αγωγών που θα περνάνε βορείως του Καυκάσου.
Ενας ακόμη υποθαλάσσιος αγωγός μήκους 230 χιλιομέτρων λειτουργεί από το 2003 στη Μαύρη Θάλασσα. Είναι ο γνωστός ως ο αγωγός Blue stream και μεταφέρει ρωσικό αέριο στην Τουρκία ενώνοντας το λιμάνι της Ντζούγκμπα με τη Σαμψούντα. Η κατασκευή του είχε επισύρει τότε τις αμερικανικές επικρίσεις, ωστόσο Ρωσία και Τουρκία πρόσφατα προχώρησαν σε καταρχήν συμφωνία για επέκτασή του.
Στο Μπακού λειτούργησε ο πρώτος αγωγός στον κόσμο
Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο πρώτος αγωγός μεταφοράς πετρελαίου στον κόσμο κατασκευάστηκε στην περιοχή του Καυκάσου. Συγκεκριμένα, ένας αγωγός μήκους 12 χιλιομέτρων κατασκευάστηκε το 1878 κοντά στο Μπακού, την πρωτεύουσα του σημερινού Αζερμπαϊτζάν από Ρώσους μηχανικούς για λογαριασμό της εταιρείας Branobel. Στη διάρκεια της επόμενης πενταετίας είχαν κατασκευαστεί στην περιοχή αγωγοί μήκους 94 χιλιομέτρων είχαν τη δυνατότητα μεταφοράς 30.000 βαρελιών πετρελαίου σε ημερήσια βάση. Το 1904 είχε ολοκληρωθεί ο πρώτος μεγάλος αγωγός μήκους 800 χιλιομέτρων που διέσχιζε τον Καύκασο, ενώνοντας το Μπακού με το λιμάνι του Βατούμι στη Μαύρη Θάλασσα. Και οι δύο αυτοί αγωγοί πλέον δεν βρίσκονται σε λειτουργία, η ιστορία τους ωστόσο φανερώνει τη σημασία που απέκτησε η περιοχή ως ενεργειακός διάδρομος Ανατολής – Δύσης από πολύ νωρίς.
